Τα Κείμενα της Έκθεσης

«Προμηθεύς Λυόμενος» εν Χίω

Συνεχίζοντας την πολυετή και γόνιμη συνεργασία τους, το Υπουργείο Πολιτισμού και το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς παρουσιάζουν ένα από τα εντυπωσιακότερα έργα τέχνης που δημιουργήθηκαν τον 19ο αιώνα για την Ελλάδα. Ένα έργο που από τη φήμη πέρασε στη λήθη και στο σκοτάδι. Ένα έργο που, αποκαταστημένο πλέον, προκαλεί σήμερα ξανά θαυμασμό.

Ανάμεσα στις δεκάδες χιλιάδες αντικείμενα που καταγράφηκαν και συντηρήθηκαν από τις υπηρεσίες του Υπουργείου στο πρώην θερινό ανάκτορο του Τατοΐου, ξεχωρίζει η ανακάλυψη του μνημειακού πίνακα του Δανού ζωγράφου Carl Bloch, με τίτλο Προμηθεύς Λυόμενος. Το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1864, κατόπιν παραγγελίας του τότε νεαρού βασιλιά των Ελλήνων Γεωργίου Α΄, με την ευκαιρία της ενθρόνισής του (1863). Ο πίνακας εκτέθηκε άλλες δυο φορές στη Δανία, το 1910 και το 1932, κατόπιν όμως τα ίχνη του άρχισαν να σβήνουν, οδηγώντας στην εικασία ότι έχει πλέον χαθεί. Το 2012, κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης στο Τατόι, εντοπίστηκε επιμελώς τυλιγμένος σε ξύλινο ρολό. Έπειτα από συστηματική συντήρηση και τεκμηρίωση, το 2023 ο πίνακας παρουσιάστηκε στην Εθνική Πινακοθήκη της Δανίας, στην αναδρομική έκθεση με τίτλο «Carl Bloch. Seduced». Το 2024 το ελληνικό κοινό είχε την ευκαιρία να τον θαυμάσει για πρώτη φορά δημόσια, στην Αθήνα, στο Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου. Η Χίος είναι ο μόνος άλλος προορισμός που επελέγη για να εκτεθεί ο πίνακας, προτού ενταχθεί οριστικά στη μόνιμη έκθεση της Έπαυλης του Κτήματος Τατοΐου.

Οι λιγοστές πληροφορίες σχετικά με την ανάθεση του έργου δεν μας επιτρέπουν να μιλήσουμε με βεβαιότητα για τους ακριβείς συμβολισμούς του. Ο τίτλος του προέρχεται από χαμένη τραγωδία του 5ου αι. π.Χ., με θέμα την απελευθέρωση του Προμηθέα από τα δεσμά του. Ως εκ τούτου, αβίαστα δημιουργούνται συνειρμοί που παραπέμπουν στην αντίσταση του ανθρώπου ενάντια στην καταπίεση της εξουσίας, στον αέναο αγώνα του για ανεξαρτησία και λύτρωση. 

Η έκθεση, που οργανώνεται από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, συστήνει στο κοινό έναν παραγωγικό και ιδιαίτερα προβεβλημένο στην εποχή του καλλιτέχνη. Ταυτόχρονα, φωτίζει τη συναρπαστική ιστορία ενός ζωγραφικού έργου που, από το 2022, έχει κηρυχθεί μνημείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Carl Heinrich Bloch (1834-1890)

Γεννήθηκε στην Κοπεγχάγη το 1834, σε πολυμελή, εύπορη και καλλιεργημένη οικογένεια, και έζησε σε εποχή μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών αναταράξεων και ανατροπών που άλλαξαν τη μορφή της Ευρώπης. Από νεαρή ηλικία έδειξε κλίση στη ζωγραφική και σπούδασε στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δανίας στην Κοπεγχάγη (1849-1853), με δάσκαλο τον Wilhelm Marstrand. Σημαντικά για τη διαμόρφωση του προσωπικού του ύφους, στο οποίο είναι εμφανής η επίδραση του Ρέμπραντ, υπήρξαν τα ταξίδια με υποτροφία για μελέτη και εργασία σε Γαλλία, Ολλανδία και Ιταλία (1859-62, 1863-65), και ιδίως η παραμονή του στη Ρώμη. Εργάστηκε κυρίως στη γενέτειρά του και από πολύ νωρίς γνώρισε διακρίσεις και τιμές, αποδοχή τόσο από το κοινό όσο και από τους τεχνοκριτικούς. Ανέπτυξε στενή φιλία με τον συγγραφέα Hans Christian Andersen και είχε την υποστήριξη του μαικήνα της εποχής J.C. Jacobsen, ιδρυτή της ζυθοποιίας Carlsberg.

Ξεκίνησε ως ζωγράφος ηθογραφικών σκηνών, στις οποίες η καθημερινή ζωή αποδίδεται με ρεαλισμό αλλά και τάση εξιδανίκευσης, ενώ υπήρξε και περιζήτητος δεξιοτέχνης προσωπογράφος. Διάσημος, όμως, έγινε χάρη σε μνημειώδη θρησκευτικά, ιστορικά και μυθολογικά θέματα, όπως ο Προμηθεύς Λυόμενος (1864). Οι είκοσι τρεις πίνακες με σκηνές από τη ζωή του Χριστού, που φιλοτέχνησε (1865-1880) κατόπιν ανάθεσης από τον J.C. Jacobsen για το βασιλικό παρεκκλήσιο του κάστρου Frederiksborg, υπήρξαν έργο ζωής για τον καλλιτέχνη. Η βαθιά θρησκευτικότητα που αποπνέουν αυτά τα έργα, μακριά από την προτεσταντική λιτότητα, τα κατέστησαν παγκοσμίως δημοφιλή ανεξαρτήτως δόγματος, αποτελώντας συγχρόνως σημείο αναφοράς για πολλούς καλλιτέχνες. Μάλιστα, ορισμένοι θεωρούν ότι ο Bloch είναι ο σημαντικότερος ερμηνευτής της ζωής και του θανάτου του Χριστού.

Το 1868 παντρεύτηκε την Alma Trepka, με την οποία απέκτησαν οκτώ παιδιά. Το 1883 έγινε καθηγητής στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δανίας και Διευθυντής της Σχολής Ζωγραφικής. Το 1888 έλαβε την ύψιστη τιμή για καλλιτέχνη, όταν του ζητήθηκε να φιλοτεχνήσει αυτοπροσωπογραφία του για την Πινακοθήκη Ουφίτσι της Φλωρεντίας. Πέθανε πρόωρα από καρκίνο, στην Κοπεγχάγη το 1890, και ο θάνατός του χαρακτηρίστηκε «αιφνίδιο πλήγμα στη σκανδιναβική τέχνη». Αν και αργότερα ξεχάστηκε, σήμερα ο Carl Bloch αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους Δανούς ζωγράφους του 19ου αιώνα και η πλούσια καλλιτεχνική κληρονομιά του παραμένει δημοφιλής.

Ο Προμηθέας στον μύθο και στην τέχνη

Ο Προμηθέας ήταν Τιτάνας, γιος του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης ή Ασίας. Σύμφωνα με τον μύθο, ήταν ευεργέτης του ανθρώπινου γένους. Έκλεψε από τον Δία τη φωτιά και τη χάρισε στους ανθρώπους, μαζί με τη γνώση όλων των τεχνών. Τους έδωσε έτσι το χάρισμα της δημιουργίας, που μέχρι τότε το είχαν μόνον οι θεοί, συμβάλλοντας καθοριστικά στην πρόοδο του πολιτισμού.

Για την πράξη του αυτή τιμωρήθηκε με φρικτό τρόπο. Ο Δίας διέταξε τους ακολούθους του, το Κράτος και τη Βία, να τον συλλάβουν και, με τη βοήθεια του Ηφαίστου, να τον αλυσοδέσουν στην κορυφή του Καυκάσου. Εκεί ένα αετός, τέκνο της Έχιδνας και του Τυφώνα, του κατέτρωγε κάθε μέρα το συκώτι, το οποίο τη νύχτα αναγεννιόταν. Έπειτα από αιώνες έφθασε στον Καύκασο ο Ηρακλής, ο οποίος σκότωσε τον αετό με το τόξο του και, με τη συγκατάθεση του Δία, απελευθέρωσε τον Προμηθέα.

Ο μύθος περιγράφεται από τον Ησίοδο (8ος-7ος αι. π.Χ.), τον Αισχύλο (5ος αι. π.Χ.), τον Απολλόδωρο (2ος αι. π.Χ.) και άλλους αρχαίους συγγραφείς. Η τραγική ποίηση του 5ου αι. π.Χ. ήταν εκείνη που έδωσε ηρωική διάσταση στο προμηθεϊκό δράμα. Γνωρίζουμε ότι τον 5ο αι. π.Χ. γράφτηκαν τρεις τραγωδίες με θέμα τον ήρωα: Προμηθέας Πυρφόρος (για την κλοπή της φωτιάς), Προμηθέας Δεσμώτης (για την τιμωρία του Προμηθέα), Προμηθέας Λυόμενος (για την απελευθέρωσή του). Από αυτές σώζεται η δεύτερη, ενώ από τις άλλες μόνον αποσπάσματα. Οι τρεις τραγωδίες αποδίδονται στον ίδιο συγγραφέα, που παραδοσιακά ταυτίζεται με τον Αισχύλο, αν και αρκετοί ερευνητές, εντοπίζοντας διαφορές με άλλα έργα του, πιστεύουν ότι ο συγγραφέας ήταν άλλος.

Από τον 16ο αιώνα, ο μύθος του Προμηθέα άρχισε να συγκινεί ξανά. Στην αρχή συγγραφείς έδιναν έμφαση στην ιδιότητά του ως ευεργέτη του ανθρώπινου γένους, ενώ ζωγράφοι αναδείκνυαν το πάθος και την τραγικότητα της προμηθεϊκής μοίρας. Αργότερα, την εποχή του Ρομαντισμού (τέλος 18ου-19ος αιώνας), ο Προμηθέας έγινε σύμβολο αντίστασης και ανεξαρτησίας, εμπνέοντας ποιητές όπως ο Γκαίτε, ο λόρδος Μπάυρον, ο Πέρσι Σέλλεϋ και η Μαίρη Σέλλεϋ, αλλά και μουσικούς όπως ο Μπετόβεν, ο Σούμπερτ, ο Λιστ.

Με το βλέμμα στον Προμηθέα Λυόμενο

Η ελαιογραφία, μνημειακών διαστάσεων (398×277 εκ.), συνδυάζει τη μυθολογία με την ανθρώπινη διάσταση της πάλης και της λύτρωσης. Ο Bloch χειρίζεται αριστοτεχνικά το φως και τη σκιά για να αποτυπώσει με εντυπωσιακή δραματικότητα τη στιγμή οπότε ο Προμηθέας, γεμάτος ένταση, σπάει τα δεσμά του. Το έργο εστιάζει στην κεντρική μορφή, με τον ήρωα στο πρώτο πλάνο της σύνθεσης και με το ρωμαλέο σώμα του σε διαγώνια θέση. Το ζωηρό κόκκινο ύφασμα γύρω από τη μέση και κάτω από την πλάτη διακόπτει τη μονοτονία της σχεδόν μονόχρωμης σε γκρι-καφέ τόνους σύνθεσης, αυξάνοντας την ένταση της στιγμής. Στο δεύτερο πλάνο εικονίζεται ο ελευθερωτής Ηρακλής, ήρεμος, με το τόξο στο χέρι, ενώ ο αετός γκρεμίζεται στα βράχια, χτυπημένος από το βέλος. Στην κάτω αριστερή γωνία διακρίνεται η υπογραφή του ζωγράφου και η χρονολογία 1864.

Πρόθεση του καλλιτέχνη είναι να προβάλει το πάθος και να διεγείρει τα συναισθήματα ώστε να επιτύχει «δι’ ελέου και φόβου […] την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν», σύμφωνα με τον ορισμό της τραγωδίας από τον Αριστοτέλη. Η ανάδειξη της ιδιαίτερης προσωπικότητας και η προβολή του πάσχοντος ατόμου κυριάρχησαν ως τάσεις στην καλλιτεχνική δημιουργία κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, κυρίως στη βόρεια Ευρώπη, στο πλαίσιο του ρομαντικού κινήματος αλλά και του ρεαλισμού. Η απεικόνιση του μύθου του Προμηθέα Λυόμενου μορφοποιεί και ερμηνεύει αυτά τα πάθη με τον καλύτερο τρόπο, οδηγώντας στη λύτρωση, στην κάθαρση.

Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ γνώριζε πιθανώς τον Carl Bloch από την κοινή τους γενέτειρα, την Κοπεγχάγη, όπου ο τελευταίος είχε ήδη παρουσιάσει έργα του. Κατά τη διάρκεια ταξιδιού του ζωγράφου στην Ελλάδα (1864), ο βασιλιάς τού παρήγγειλε το έργο επιλέγοντας ο ίδιος τη μυθολογική σκηνή. Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε στη Ρώμη αλλά προτού ταξιδέψει στην Ελλάδα, ίσως το 1865, προκειμένου να κοσμήσει το κεντρικό κλιμακοστάσιο των παλαιών Ανακτόρων (σημερινή Βουλή των Ελλήνων), παρουσιάστηκε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης. Η μεγάλη απήχηση του πίνακα στο κοινό εδραίωσε τη φήμη του Bloch ως μείζονος Δανού ζωγράφου του 19ου αιώνα. Σήμερα, ο Προμηθεύς Λυόμενος, ένα από τα κορυφαία έργα του, επιδέχεται πολλές αναγνώσεις και ερμηνείες με βάση τα ιστορικά συμφραζόμενα. Ενώ στη Δανία απηχούσε την ελπίδα της χώρας να ανακτήσει εδάφη που πρόσφατα τότε είχε χάσει από την Πρωσία, στην Ελλάδα σηματοδοτούσε την έναρξη της βασιλείας του Γεωργίου Α΄ (1863-1913) και τη φιλοδοξία του να γίνει ο βασιλιάς όλων των Ελλήνων.

Η ιστορία του πίνακα

1863

Ο Χριστιανός Θ΄ ανέρχεται στο θρόνο τής Δανίας. Ο γιος του, Γεώργιος Α΄ στέφεται βασιλιάς των Ελλήνων.

1864

Με την ευκαιρία της ενθρόνισής του, ο 17χρονος Γεώργιος Α’ παραγγέλλει στον Δανό ζωγράφο Carl Bloch πίνακα με θέμα την απελευθέρωση του Προμηθέα από τα δεσμά του. Το έργο φιλοτεχνείται στη Ρώμη σε μνημειακές διαστάσεις (3,98 Χ 2,77 μ.).

Πόλεμος του Schleswig-Holstein ανάμεσα στη Δανία και την Πρωσία. Η Δανία χάνει τον πόλεμο και μαζί τις δύο αυτές επαρχίες της.

Τα Ιόνια Νησιά προσαρτώνται στο Ελληνικό Κράτος. Είναι η πρώτη περιφέρεια που ενσωματώνεται στο Ελληνικό Κράτος επί βασιλείας Γεωργίου Α’.

1865

Ο πίνακας παρουσιάζεται στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης και πλήθη συρρέουν για να τον θαυμάσουν. Για τους Δανούς, η απεικόνιση του χτυπημένου από βέλος αετού (που ήταν έμβλημα της Πρωσίας) συμβολίζει το όραμα της απελευθέρωσης από τους Πρώσους.

Ο πίνακας φθάνει στην Ελλάδα και εκτίθεται στο κεντρικό κλιμακοστάσιο των παλαιών Ανακτόρων (σημερινή Βουλή των Ελλήνων).

1870

Ο Γεώργιος Α’ αγοράζει το γλυπτό του Λεωνίδα Δρόση «Πηνελόπη» και το τοποθετεί στο κλιμακοστάσιο των Ανακτόρων, απέναντι από τον Προμηθέα.

Δεκαετία 1880

Oι Σκανδιναβοί καλλιτέχνες ανακαλύπτουν τις νέες τάσεις της ευρωπαϊκής τέχνης και εγκαταλείπουν την ακαδημαϊκή ζωγραφική. Το ενδιαφέρον για το έργο του Bloch, που εντάσσεται σε αυτή την παράδοση, σταδιακά μειώνεται.

1888

Το 1888 ο Γεώργιος Α΄ κλείνει 25 χρόνια στον θρόνο της Ελλάδας. Οι αθηναϊκές εφημερίδες εκδίδουν επετειακά αφιερώματα, στα οποία αναφέρονται και «στην μεγάλην εκφραστικοτάτην εικόνα του Προμηθέως».

1897

Κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου, ο Δανός δημοσιογράφος Alexander Svedstrup επισκέπτεται τον Γεώργιο Α’ στην Αθήνα και διαπιστώνει ότι ο «διάσημος, μνημειώδης Προμηθέας του Bloch» βρίσκεται ακόμη στο κλιμακοστάσιο των Ανακτόρων.

1910

O πίνακας παρουσιάζεται σε έκθεση στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης.

1924

Εγκαθιδρύεται στην Ελλάδα η αβασίλευτη δημοκρατία.

1932

Το έργο εκτίθεται και πάλι στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης, όπου πλέον αντιμετωπίζεται από το κοινό με αδιαφορία. Ως ιδιοκτήτης του αναφέρεται «η Αυτού Υψηλότητα Πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδος».

1935

Παλινόρθωση της βασιλείας και επιστροφή του Γεωργίου Β’ στην Ελλάδα.

1973

Στο Νομοθετικό Διάταγμα «Περί απαλλοτριώσεως ακινήτου και κινητής περιουσίας του τέως Βασιλέως» (ΦΕΚ 278Α΄/1973) ο πίνακας εντοπίζεται και καταγράφεται στο Ισόγειο του Ανακτόρου της Ροδοδάφνης στην Πεντέλη.

1974

Δημοψήφισμα: κατάργηση της μοναρχίας – το πολίτευμα γίνεται προεδρευόμενη δημοκρατία.

2012

Ο πίνακας εντοπίζεται από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στον χώρο του πρώην ανακτόρου του Τατοΐου, χωρίς τελάρο και τυλιγμένος επιμελημένα σε ρολό.

2022

Το έργο «Προμηθέας Λυόμενος» χαρακτηρίζεται μνημείο με ομόφωνη γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ.

Συστηματική συντήρηση του έργου στη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ.

2023

Παρουσίαση του έργου στην Εθνική Πινακοθήκη της Δανίας σε αναδρομική έκθεση του Carl Bloch με τίτλο “Seduced”.

2024

Παρουσίαση του έργου στο ελληνικό κοινό στο Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου.

2025

Το έργο πρόκειται να εκτεθεί μόνιμα στην έπαυλη του Κτήματος Τατοΐου.